Cây Chay (Artocarpus tonkinensis A.): Những điều cần biết Phần 1

Đất nước Việt Nam, từ lâu đã được thiên nhiên ban tặng cho thảm thực vật phong phú và độc đáo. Trong đó, cây chay là loài thực vật đặc hữu của nước ta. Không chỉ gắn liền với đời sống hằng ngày của nhân dân mà với sự đa dạng trong thành phần và giá trị sử dụng cao, cây còn có tác dụng điều trị bệnh hiệu quả. Sau đây, cùng thegioicaycanh.online tìm hiểu sâu hơn về đặc điểm và cách sử dụng của vị thuốc này nhé.

Tổng quan về cây chay

Cây chay là gì?

• Tên gọi khác: Chay bắc bộ, chay ăn trầu, chay vỏ tía, mạy khoai (Tày)…
• Tên khoa học: Artocarpus tonkinensis A. Chev.
• Họ khoa học: Thuộc họ Dâu tằm (Moraceae).
• Bộ phận dùng: Thân, lá và rễ cây.

Nguồn gốc và phân bố

Tại Việt Nam, cây chay được trồng chủ yếu ở các tỉnh phía Bắc, như Bắc Kạn, Lai Châu, Lào Cai,… và đang dần mở rộng ra Thanh Hóa, Hà Giang, Bắc Giang,…Đa phần, cây thường mọc tự nhiên ở trên đất đồi, ven rừng hoặc người dân lấy về trồng tại vườn.

Tuy nhiên, tình trạng khai thác rừng để làm đất canh tác, ưu tiên trồng cây ăn quả, cây có hiệu quả kinh tế cao nên số lượng cây chay tự nhiên đang dần khan hiếm, thay vào đó, người trồng nhân giống để trồng ở các công trình nhà ở, khu vực sân vườn,… Đây cũng là loại cây đặc hữu chỉ có và sinh trưởng ở nước ta.

Đặc điểm

Cây chay thuộc loài thân gỗ sống lâu năm, có chiều cao trung bình từ 10 – 15m, riêng cây chay cảnh thì kích thước nhỏ gọn hơn. Với kích thước này, cây chay cần có không gian rộng rãi để sinh trưởng và phát triển. Ưu điểm của cây chay là có thể được trồng quanh năm, thích hợp nhất là bắt đầu vào mùa mưa, thuộc nhóm những cây dễ trồng, dễ chăm sóc và rất ít khi bị sâu bệnh.

Cây chay được chia ra làm hai loại, gồm: chay đỏ (hay còn gọi là chay tím) và chay xanh.

• Thân cây chay có màu xám, bề mặt nhẵn, cành non có lông màu hung nâu, chuyển sang nâu sẫm khi cành già.
• Lá cây có hình bầu dục, nhẵn bóng ở mặt trên và mặt phía dưới có lông nhung ngắn mọc so le nhau. Chiều chiều dài từ 7 tới 15cm, chiều rộng trung bình của lá chay khoảng 5cm và chiều dài tầm 10cm.
• Búp và cành của cây chay có lông màu vàng nhạt, khi già chuyển màu nâu sẫm.
• Cây có tán lá rất rộng, độ che phủ và tạo bóng mát lớn.
• Cây chay có hoa mọc đơn độc ở nách lá, thường ra hoa vào tháng 3 – 4 và ra quả vào tháng 7 – 9. Quả chay non có màu xanh, khi chín có màu vàng, ruột hồng và vị hơi chua.
• Vỏ và rễ cây chay có vị chát, hay được sử dụng để ăn cùng trầu. Rễ chay có phần thịt vỏ mềm, màu nâu hồng; phần ruột màu trắng, vị chát pha chút hơi ngọt.

Công dụng của cây chay

Chay là một loài cây quen thuộc và có tính ứng dụng, tính thực tế cao trong đời sống. Hầu hết các bộ phận của cây đều có thể sử dụng trực tiếp hoặc chế biến qua các sản phẩm gián tiếp. Chúng vừa có ý nghĩa đối với y học, ẩm thực lẫn môi trường, cảnh quan.

Trong đời sống hàng ngày

Chế biến món ăn

Quả chay có thể chế biến thành những món ăn cực kỳ lạ và ngon miệng, nhưng lại rất dễ chế biến như cá kho quả chay, canh chua cùng quả chay, cua đồng kho quả chay,… Vị chua chua ngọt ngọt giúp món ăn thêm phần thanh đạm, dậy vị. Những món ăn này cũng rất hiệu quả trong việc giải nhiệt cho cơ thể (nhất là vào mùa hè nắng nóng). Ăn những món từ quả chay, chắc hẳn không ít người nhớ đến hương vị của tuổi thơ, nơi miền quê yên bình với cây đa – giếng nước – sân đình.

Công thức cho nồi canh cá cùng quả chay trọn vị

Khi nước canh vừa chín tới là có thể cho những lát chay vào (chay còn tươi hoặc đã phơi khô). Đợi nồi canh sôi trở lại trong vài phút thì nêm nếm vừa ăn rồi nhấc xuống, múc ra bát, cho chút ngò đã cắt nhỏ cùng một ít tiêu xay. Những khứa cá trắng ngọt béo hòa lẫn trong vị chua dịu của quả chay tạo nên món ăn hài hòa về hương vị, có nét khác biệt và đặc trưng của tô canh vùng miền núi trung du.

Cá kho quả chay

• Chuẩn bị: Cá đồng (có thể thay thế bằng cà rô hoặc cá tràu), hành, ớt, tiêu, quả chay.
• Thực hiện: cá làm sạch, ướp ớt,hành, tiêu trong 15 phút. Sau đó rán qua cá rồi bỏ vào nồi cho 1 chút nước mắm, thả vài lát quả chay rồi đun nhỏ lửa. Đợi tầm 30 phút thì tắt bếp và thưởng thức.

Cua đồng kho quả chay

• Chuẩn bị: Cua đồng, quả chay, hành củ, lá lốt.

• Thực hiện: Đặt một lớp lá lốt dưới đáy nồi, xếp những con cua rạm đã làm sạch lên trên, tiếp tục là trải một lớp quả chay cắt lát mỏng. Hành củ phi thơm rồi rưới đều nước mỡ phi hành lên trên mặt cua rạm, ướp nồi rạm thấm gia vị vừa ăn rồi kho nhỏ lửa.

Thanh lọc không khí

Bản chất cây chay cũng là một loại cây xanh, vì vậy cũng có tác dụng trong việc điều hòa không khí, mang tới cảm giác tươi mát, trong lành.

Trang trí cảnh quan

Ngoài ra, sử dụng cây chay để trang trí cảnh quan còn tạo sự thân thuộc, gần gũi bởi loài cây này mang những giá trị văn hóa đậm chất Việt nam. Màu sắc, hình dáng của cây, sự tươi tốt quanh năm rất thích hợp để cải thiện tính thẩm mỹ cho không gian.

Làm nguyên liệu gỗ

Là cây thuộc nhóm thân gỗ nên gỗ chay có chất lượng cũng khá ổn, chúng được xếp vào nhóm 8 – nhóm gỗ nhẹ, cùng với các cây gỗ quý khác như: bồ đề, bồ kết, bông bạc, bộp, bồ hòn,… Gỗ cây chay thường được sử dụng làm đồ gia đình, đồ nội thất và đồ thủ công khác. Dù có tính thẩm mỹ cao nhưng gỗ chay lại có nhược điểm là dễ bị cong vênh và khả năng cao bị mối mọt, độ bền khá thấp.

Trong y học

Dưới góc nhìn y học, phần rễ, quả và vỏ của cây chay đều là những thành phần đóng vai trò quan trọng trong rất nhiều bài thuốc y học cổ truyền Việt Nam. Đặc biệt, ngay cả Viện hóa học – Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt nam cũng đã thiết lập nhiều công trình nghiên cứu, thử nghiệm toàn diện liên quan đến những ứng dụng trong y học hiện đại của cây chay Bắc bộ, mục đích chữa các bệnh lý về xương khớp, như: thoát vị đĩa đệm, điều trị bệnh thoái hóa cột sống, chữa trị thoái hóa đốt sống cổ, điều trị thần kinh tọa, Lupus, nhược cơ,…

Các nhà khoa học chỉ ra rằng, có 4 loại hoạt chất cực hiếm nhưng lại có trong cây chay, là: Maesopsin, Alphitonin, Kaempferol, Artonkin. Những chất này có tác dụng gây ra ức chế miễn dịch và chống viêm cực kỳ tốt. Đặc biệt, chúng chỉ ức chế miễn dịch gây bệnh chứ không ảnh hưởng đến các miễn dịch có lợi của cơ thể. Lá chay trị bệnh nhược cơ – một bệnh tự miễn, liên quan đến trương lực các cơ trong cơ thể. Chúng cùng phần rễ còn có tác dụng chữa đau lưng, làm chắc chân răng.

Về thành phần hóa học:

• Quả chay xanh chứa các hợp chất saponin steroid alkaloid gồm solasodin và solasonin.
• Dịch quả chay chứa dimethyl nitrosamin.
• Lá cây chay chứa nhiều protein và canxi.
• Vỏ thân chay chứa các hợp chất stilben, flavonoid: Catechin, afzlectin 3-O- α-L-rhamnopyranosid,…
• Vỏ rễ chứa các hợp chất tanin, polyphenol…

Về tác dụng sinh học:

• Dịch chiết toàn phần từ lá cây chay có tác dụng ức chế miễn dịch trên động vật thực nghiệm, ức chế biểu hiện của một số gen liên quan đến quá trình ung thư tủy xương.
• Cao chiết xuất từ lá chay có tác dụng chống viêm, làm giảm quá trình thải ghép trong cơ thể; cũng có tác dụng lên gen điều chỉnh bệnh viêm khớp dạng thấp.

• Lá chay có Flavonoid cũng mang tác dụng kìm hãm tăng sinh tế bào ung thư tủy xương.

Một số bài thuốc đơn giản từ các thành phần của cây:

• Dùng 5 – 7 quả chay tươi đem ép lấy dịch để uống; hoặc cũng có thể dùng quả khô 20g/ngày, sắc uống: bài thuốc này hiệu quả trong việc kích thích tiêu hóa nhờ quả chay có vị chua, tính bình. Ngoài ra còn có tác dụng làm săn da, trị ho hiệu quả, bao gồm: ho ra máu, đau họng,… và trường hợp dạ dày thiếu acid, nôn ra máu, chảy máu cam,…
• Bài thuốc trị bệnh tê thấp, đau lưng, mỏi gối: lá và rễ chay, mỗi thứ 30g, thổ phục linh 15g, thiên niên kiện 12g. Sắc uống ngày một thang, chia làm 2 lần uống trước bữa ăn 2 giờ.
• Chữa rong kinh, bạch đới: sử dụng rễ cây chay, rễ cỏ tranh, mỗi vị 40g/ngày. Sắc uống, ngày 2 lần, trước bữa ăn 2 giờ.
• Chữa đau răng, lợi: rễ chay 40g, sắc đặc, ngậm nhiều lần trong ngày.

Ý nghĩa phong thủy của cây

Mặc dù không có bất kỳ tài liệu nào nghiên cứu chính xác hay ghi chép lại ý nghĩa phong thủy của cây chay nhưng người xưa vẫn tin rằng, loài cây này mang đến những điều may mắn và tài lộc. Hình dáng cao lớn, sum suê của cây chay tượng trưng cho sự vững chãi, thịnh vượng và bảo vệ, gia đình luôn được che chở, thu hút những điều tích cực.

Lời kết

Từ lâu, dân gian ta đã biết khai thác toàn diện cây chay trong quá trình sinh hoạt hằng ngày, cũng như trong việc điều trị bệnh. Dù còn nhiều vấn đề cần phải được nghiên cứu thêm, nhưng chúng ta không thể phủ nhận những lợi ích tuyệt vời từ loài cây đặc biệt này đối với cuộc sống con người.

 

About The Author